Kochasz grzybobranie? Wielu Polaków też! Beztroska radość z leśnych zbiorów może jednak szybko zamienić się w koszmar, wystarczy, że do koszyka trafi jeden, choćby mały, trujący okaz. Wśród wielu niebezpiecznych grzybów, które możesz spotkać w polskich lasach, jeden zasługuje na Twoją szczególną uwagę – borowik szatański, którego często nazywamy po prostu „grzybem szatanem”. Dlaczego jest tak groźny? Bo łudząco przypomina nasze ukochane prawdziwki, czyli borowiki szlachetne, a to podobieństwo czyni go śmiertelnie niebezpiecznym. Wiesz, jak rozpoznać tego podstępnego grzyba? To podstawa Twojego bezpieczeństwa w lesie, tak samo jak znajomość objawów zatrucia i wiedza o tym, jak udzielić pierwszej pomocy w nagłych przypadkach. No dobrze, ale jak go odróżnić od prawdziwka? Jakie są objawy zatrucia i co robić, jeśli podejrzewasz najgorsze? Grzyb szatan, a właściwie borowik szatański (Rubroboletus satanas), różni się od szlachetnego (Boletus edulis) kilkoma rzeczami:
- u „szatana” pory są czerwone, a u prawdziwka białe lub żółte,
- trzon szatana ma czerwonawy odcień, prawdziwka – jaśniejszy,
- miąższ szatana sinieje po uszkodzeniu, prawdziwka – nie.
Jeśli chodzi o objawy zatrucia, to możesz spodziewać się silnych dolegliwości żołądkowo-jelitowych, a wtedy liczy się każda minuta – musisz natychmiast wezwać pomoc medyczną.
Z tego artykułu dowiesz się:
Czym jest „grzyb szatan” i dlaczego jest tak niebezpieczny?
„Grzyb szatan”, czyli borowik szatański, to jeden z tych grzybów, które naprawdę łatwo rozpoznać, ale jednocześnie jest jednym z najbardziej trujących, jakie spotkasz w Europie, także u nas w Polsce. Co gorsza, należy do rodziny borowikowatych, co wielu grzybiarzom – niestety – zaciemnia obraz, bo często myślą, że wszystkie borowiki są bezpieczne. To właśnie dlatego tak trudno odróżnić go od naszych ulubionych prawdziwków czy koźlarzy. Jego toksyczność bierze się z obecności substancji takich jak bolesatyna. Wywołują one gwałtowne i naprawdę paskudne dolegliwości żołądkowo-jelitowe. Choć dla dorosłych zazwyczaj nie są śmiertelne, to dla dzieci, osób starszych czy tych z osłabioną odpornością mogą być już poważnym zagrożeniem. Pamiętaj, zatrucie „grzybem szatanem”, choć rzadko kończy się śmiercią, jest niesamowicie męczące i wymaga natychmiastowej pomocy lekarza. To pokazuje, jak ważna jest dobra edukacja grzybiarska.
„Grzyba szatana” poznasz po kilku specyficznych cechach. Choć są one subtelne, to właśnie dzięki nim odróżnisz go od innych borowików. Kapelusz tego grzyba potrafi osiągnąć naprawdę spore rozmiary – często ma ponad 20–30 centymetrów średnicy. Jego kolor? Od białoszarego, przez szarobrązowy, aż po oliwkowoszary. To wszystko sprawia, że łudząco przypomina borowiki jadalne. W dotyku kapelusz bywa aksamitny, a młode owocniki są półkuliste, by z czasem stać się bardziej płaskie i poduszkowate – to zresztą typowe dla wielu borowikowatych. Niestety, dla niedoświadczonego grzybiarza brakuje tu wyraźnych sygnałów alarmowych, dlatego borowik szatański tak często prowadzi do pomyłek podczas grzybobrania w polskich lasach.
Wiesz, dlaczego „grzyb szatan” jest tak często mylony z prawdziwkiem? Chodzi o to, że mają podobny kształt i rozmiar, a do tego rosną w podobnych leśnych miejscach. Wielu z nas patrzy tylko na ogólny wygląd grzyba, zamiast dokładnie sprawdzić wszystkie jego cechy: kolor porów, reakcję miąższu po uszkodzeniu czy barwę trzonu. To duży błąd, który może prowadzić do poważnych problemów ze zdrowiem. Rozpoznawanie trujących grzybów wymaga precyzji i sporej wiedzy. Niestety, wielu grzybiarzy – zwłaszcza tych, którzy chodzą na grzyby tylko sezonowo – nie potrafi odróżnić jadalnych od trujących. Dlatego, zanim wybierzesz się do lasu, dokładnie przestudiuj atlas grzybów. Zapoznaj się z charakterystyką tych potencjalnie niebezpiecznych gatunków, jak choćby borowik szatański. Tylko tak zapewnisz sobie i swoim bliskim bezpieczne grzybobranie.
Jak odróżnić „grzyba szatana” od borowika szlachetnego?
Odróżnienie jadalnych grzybów od trujących, zwłaszcza tak podobnych jak „grzyb szatan” i borowik szlachetny, to absolutna podstawa bezpiecznego grzybobrania. Na co przede wszystkim musisz zwrócić uwagę? Na kolor porów pod kapeluszem, barwę trzonu i reakcję miąższu po przekrojeniu lub uszkodzeniu. U borowika szatańskiego pory są początkowo żółte, ale błyskawicznie zmieniają kolor na pomarańczowy, a potem na intensywnie czerwony. To jedna z najbardziej charakterystycznych cech, która pozwoli Ci odróżnić go od borowika szlachetnego – prawdziwek ma pory białe lub żółtawozielonkawe przez cały swój żywot. Ta różnica w kolorze porów to jeden z najpewniejszych sposobów, by szybko rozpoznać „grzyba szatana” i uniknąć pomyłki.
Kolejna ważna rzecz, która pomoże Ci odróżnić „grzyba szatana”, to wygląd jego trzonu. Borowik szatański ma gruby, pękaty trzon, często szerszy u podstawy. Jego barwa? Zazwyczaj żółtawa u góry, przechodząca w intensywne, karminowoczerwone lub purpurowe odcienie u dołu, często z wyraźną siateczką w tym samym kolorze. Z kolei trzon borowika szlachetnego jest zazwyczaj jaśniejszy – białawy lub jasnobrązowy, z delikatną białą lub brązową siateczką, która nigdy nie będzie tak intensywnie czerwona. Dokładne przyjrzenie się trzonowi i charakterystycznej, czerwonej siateczce jest po prostu konieczne, żeby dobrze rozpoznać borowika szatańskiego i uniknąć niebezpiecznego zatrucia.
Ostatnia, ale równie ważna cecha, na którą musisz zwrócić uwagę, to reakcja miąższu na uszkodzenie. Miąższ borowika szatańskiego, początkowo białawy lub żółtawy, po przekrojeniu albo uciśnięciu błyskawicznie sinieje, robiąc się niebieskawo-zielonkawy. To efekt utleniania się substancji chemicznych, które w nim znajdziesz. Prawdziwek z kolei po uszkodzeniu zachowuje swoją białą barwę i w ogóle nie zmienia koloru. Ta chemiczna reakcja, choć nie zawsze dzieje się od razu, to niezawodny test na obecność toksyn. To też jeden z najważniejszych punktów w poradniku grzybiarza, jeśli chodzi o rozpoznawanie trujących grzybów. Zerknij na poniższą tabelę porównawczą – ułatwi Ci zapamiętanie najważniejszych różnic między tymi dwoma gatunkami.
| Cecha | Borowik szatański (grzyb szatan) | Borowik szlachetny (prawdziwek) |
|---|---|---|
| Kapelusz | Białoszary, szarobrązowy, oliwkowoszary; aksamitny, suchy | Jasnobrązowy do ciemnobrązowego; gładki, lekko lepki w wilgotne dni |
| Pory | Początkowo żółte, szybko czerwieniejące (pomarańczowe, karminowe) | Białe, później żółtawozielonkawe; nigdy czerwone |
| Trzon | Gruby, pękaty; żółtawy u góry, intensywnie czerwony u dołu z czerwoną siateczką | Gruby, beczułkowaty; białawy do jasnobrązowego z białą lub brązową siateczką |
| Miąższ | Białawy/żółtawy; po przekrojeniu szybko sinieje (niebiesko-zielony) | Biały; po przekrojeniu nie zmienia barwy |
| Zapach | Młode owocniki – słaby, przyjemny; starsze – nieprzyjemny, przypominający padlinę | Przyjemny, grzybowy, lekko orzechowy |
| Występowanie | Gleby wapienne, ciepłe lasy liściaste (dąb, buk, grab) | Różne typy lasów, pod sosnami, świerkami, dębami, bukami |
Gdzie najczęściej spotkasz „grzyba szatana”?
„Grzyb szatan”, czyli borowik szatański, lubi ciepłe miejsca i wapienne gleby. To sprawia, że w Polsce spotkasz go rzadziej niż borowika szlachetnego, który jest dużo bardziej rozpowszechniony. Najczęściej znajdziesz go w lasach liściastych, zwłaszcza pod dębami, bukami i grabami, z którymi tworzy mikoryzę – czyli taką symbiozę korzeniową. Obszary z cieplejszym klimatem i zasadowym podłożem, na przykład w niektórych rejonach południowej Polski, to miejsca, gdzie możesz się na niego natknąć częściej. Chociaż pojedyncze okazy bywały widywane też w innych częściach kraju. Wiedza o tym, gdzie „grzyb szatan” czuje się najlepiej, jest bardzo pomocna dla każdego grzybiarza. Dzięki niej Twoje grzybobranie będzie bezpieczniejsze i łatwiej unikniesz pomyłek.
Na borowika szatańskiego możesz natknąć się zazwyczaj latem i wczesną jesienią – od lipca do października. Wtedy warunki, czyli temperatura i wilgotność, są dla niego w sam raz. Pamiętaj, że te grzyby często rosną pojedynczo albo w małych grupach, co jeszcze bardziej utrudnia ich wypatrzenie w gęstym poszyciu lasu. Jeśli wybierasz się na grzybobranie w Polsce, bądź szczególnie czujny w rejonach, gdzie rosną stare dęby i buki, a ziemia jest bogata w wapń. To właśnie tam najczęściej pojawiają się charakterystyczne owocniki „grzyba szatana”, które często zobaczysz na zdjęciach w atlasach.
Chociaż atlasy grzybów i poradniki dostarczają mnóstwa cennych informacji o tym, gdzie grzyby rosną, nigdy nie polegaj tylko na lokalizacji jako jedynym sposobie identyfikacji. Polskie lasy są pełne różnorodnych gatunków, a wygląd grzyba może się zmieniać w zależności od środowiska, co czasem utrudnia jego rozpoznanie. Dlatego zawsze dokładnie analizuj wszystkie cechy grzyba. Jeśli masz jakiekolwiek wątpliwości, bezwzględnie zrezygnuj ze zbioru danego okazu. Chodzi o to, by uniknąć ryzyka zatrucia grzybami. Bezpieczne grzybobranie to przede wszystkim rozwaga i odpowiedzialność, a wiedza o tym, jak odróżnić borowika szatańskiego, powinna być Twoim priorytetem.
Jakie są objawy zatrucia „grzybem szatanem” i kiedy się pojawiają?
Objawy zatrucia „grzybem szatanem”, choć zazwyczaj nie są śmiertelne, są wyjątkowo nieprzyjemne i gwałtowne. Pojawiają się stosunkowo szybko po spożyciu. Zwykle pierwsze symptomy pojawiają się od 1 do 6 godzin po zjedzeniu, ale czasem już po 30 minutach albo dopiero po kilku godzinach – to zależy od Twojej wrażliwości, ilości zjedzonego grzyba i indywidualnego metabolizmu. Główne dolegliwości to silne nudności, uporczywe wymioty, skurczowe bóle brzucha i biegunka. Mogą prowadzić do sporego odwodnienia i osłabienia organizmu, zwłaszcza u dzieci i osób starszych. Rozpoznanie tych wczesnych objawów zatrucia grzybami jest bardzo ważne, żeby szybko podjąć działania ratunkowe i zminimalizować negatywne skutki dla zdrowia. To niezwykle istotne, gdy pojawią się objawy „grzyba szatana”.
W niektórych przypadkach, oprócz typowych dolegliwości żołądkowo-jelitowych, możesz też zauważyć inne symptomy: zawroty głowy, ogólne osłabienie, a nawet gorączkę. Te objawy są jednak rzadsze i zazwyczaj pojawiają się w cięższych przypadkach zatrucia. Toksyny zawarte w borowiku szatańskim – choć nie uszkadzają trwale narządów wewnętrznych jak toksyny muchomora sromotnikowego – mocno podrażniają błonę śluzową przewodu pokarmowego. To właśnie dlatego objawy są tak intensywne. Pamiętaj, by nie lekceważyć żadnych niepokojących sygnałów po zjedzeniu grzybów, nawet jeśli na początku wydają się łagodne. Objawy zatrucia borowikiem szatańskim mogą bardzo szybko się nasilić.
Skutki zatrucia „grzybem szatanem” dotyczą głównie układu pokarmowego, ale w skrajnych przypadkach mogą prowadzić do zaburzeń elektrolitowych i odwodnienia, które wymagają pobytu w szpitalu. Zwłaszcza jeśli wymioty i biegunka są bardzo silne i długotrwałe. Długoterminowe powikłania zdarzają się rzadko, ale intensywność objawów sprawia, że to naprawdę traumatyczne i wyczerpujące doświadczenie dla organizmu. Dlatego, jeśli tylko podejrzewasz, że zjadłeś „grzyba szatana”, nie zwlekaj z wezwaniem pomocy medycznej. Nawet jeśli objawy wydają się na początku łagodne, szybka interwencja może znacznie skrócić czas trwania dolegliwości i zapobiec poważniejszym komplikacjom. Leczenie zatrucia grzybami w szpitalu to priorytet.
Pierwsza pomoc, gdy podejrzewasz zatrucie „grzybem szatanem”.
Jeśli podejrzewasz zatrucie „grzybem szatanem”, najważniejsze to działać natychmiast. Szybka reakcja może naprawdę wpłynąć na przebieg choroby i zapobiec poważniejszym powikłaniom zdrowotnym. Przede wszystkim jak najszybciej wezwij pogotowie ratunkowe – zadzwoń pod 112 lub 999. Powiedz, że podejrzewasz zatrucie grzybami, i podaj wszystkie informacje, które masz: co zjadłeś, jak to wyglądało, ile tego było. Nie próbuj leczyć się na własną rękę domowymi sposobami! Opóźnienie w uzyskaniu profesjonalnej pomocy medycznej może być bardzo niebezpieczne, zwłaszcza gdy objawy szybko postępują. Każde podejrzenie zatrucia „grzybem szatanem” traktuj jako nagły przypadek medyczny, który wymaga interwencji lekarza. Szybka pierwsza pomoc przy zatruciu grzybem to po prostu ratunek.
Do momentu przybycia służb medycznych, jeśli poszkodowany jest przytomny i współpracuje, możesz spróbować sprowokować wymioty, żeby usunąć resztki grzybów z żołądka. Ale nigdy nie rób tego u osób nieprzytomnych lub z zaburzeniami świadomości – ryzykujesz zachłyśnięciem. Pamiętaj też, żeby zachować wszelkie resztki grzybów, które mogły zostać zebrane, a także wymiociny. To może okazać się bardzo pomocne dla toksykologów, by zidentyfikować gatunek grzyba i ustalić najlepszy plan leczenia. Szpitalne oddziały ratunkowe są gotowe na przyjęcie pacjentów z zatruciami grzybami. Mają odpowiedni sprzęt i wiedzę, by skutecznie pomóc – to część leczenia zatrucia borowikiem szatańskim.
Leczenie zatrucia grzybami, w tym borowikiem szatańskim, to przede wszystkim intensywne leczenie objawowe. Chodzi o nawodnienie organizmu, uzupełnienie elektrolitów oraz łagodzenie nudności, wymiotów i biegunki. W zależności od stanu pacjenta, lekarze mogą podać leki przeciwwymiotne, kroplówki nawadniające, a także węgiel aktywowany, który pomaga wchłonąć toksyny z przewodu pokarmowego. Profilaktyka zatruć grzybami jest jednak najważniejsza. Dlatego zawsze zbieraj tylko te grzyby, co do których masz stuprocentową pewność, że są jadalne! I pamiętaj, co robić, gdy podejrzewasz zatrucie „grzybem szatanem”. Poniżej zwięzłe wskazówki dotyczące pierwszej pomocy:
- Natychmiast wezwij pogotowie ratunkowe (numer 112 lub 999), informując o podejrzeniu zatrucia grzybami.
- Zachowaj wszelkie resztki grzybów, które mogły zostać spożyte lub zebrane, oraz wymiociny do analizy.
- Jeśli poszkodowany jest przytomny, możesz spróbować sprowokować wymioty (tylko u osób przytomnych!).
- Nie podawaj żadnych leków ani płynów bez konsultacji z lekarzem.
- Zapewnij poszkodowanemu spokój i ciepło, monitorując jego stan świadomości.
- Nawet jeśli objawy wydają się łagodne, zawsze skonsultuj się z lekarzem, ponieważ niektóre toksyny działają z opóźnieniem, a skutki zatrucia „grzybem szatanem” mogą być poważne.
Czy „grzyb szatan” to jedyny niebezpieczny sobowtór borowika?
Chociaż „grzyb szatan” to jeden z najbardziej znanych i niebezpiecznych sobowtórów prawdziwka, nie jest jedynym grzybem, który może wprowadzić w błąd niedoświadczonego grzybiarza podczas grzybobrania w Polsce. Jest kilka innych gatunków, które – choć nie zawsze są śmiertelnie trujące – mogą wywołać podobne, uciążliwe objawy zatrucia pokarmowego i często są mylone z jadalnymi borowikami. Na przykład borowik purpurowy (Rubroboletus rhodoxanthus) czy borowik żółtopory (Neoboletus erythropus) – one też sinieją po przekrojeniu i mają czerwonawy trzon, chociaż ich kapelusze i pory mogą wyglądać inaczej niż u „grzyba szatana”. Wiedza o tym, jak różnorodne są grzyby jadalne i trujące, to podstawa bezpiecznego grzybobrania. Bez niej nie odróżnisz skutecznie jednych od drugich.
Borowik żółtopory – często mylony z „grzybem szatanem” z powodu siniejącego miąższu i czerwonawego trzonu – jest jednak jadalny, ale tylko po obróbce termicznej. Surowy lub niedogotowany może wywołać dolegliwości żołądkowo-jelitowe. Od „grzyba szatana” różni się głównie kolorem kapelusza, który jest zazwyczaj ciemnobrązowy, a także porami – te pozostają żółte, potem oliwkowozielone, nigdy nie stają się intensywnie czerwone. Ta subtelna różnica jest bardzo ważna, by odróżnić oba gatunki. Podkreśla to, jak precyzyjnie musisz identyfikować każdy zbierany owocnik, żeby uniknąć pomyłek z „szatanem”.
Rozpoznawanie trujących grzybów wymaga od Ciebie znajomości nie tylko „grzyba szatana”, ale też innych podobnych gatunków, które możesz spotkać w polskim lesie. Edukacja grzybiarska i korzystanie z aktualnego atlasu grzybów – zarówno borowika szatańskiego, jak i innych gatunków – są bezcenne, jeśli chcesz bezpiecznie chodzić na grzyby. Zawsze dokładnie oglądaj każdy znaleziony grzyb. Zwracaj uwagę na wszystkie jego cechy: kapelusz, pory, trzon, miąższ, zapach, a nawet miejsce, w którym rośnie. Tylko stuprocentowa pewność co do gatunku pozwoli Ci bezpiecznie włączyć grzyba do grzybowej potrawy.
Długoterminowe skutki i jak zapobiegać zatruciom grzybami.
Chociaż zatrucie „grzybem szatanem” rzadko uszkadza narządy na stałe, intensywność objawów i konieczność pójścia do szpitala mogą osłabić organizm, zwłaszcza jeśli masz już jakieś schorzenia układu pokarmowego. Długoterminowe skutki zatrucia grzybami w dużej mierze zależą od ogólnego stanu zdrowia poszkodowanego, szybkości udzielonej pomocy i ilości zjedzonych toksyn. Ale jeśli chodzi o borowika szatańskiego, powikłania są zazwyczaj krótkotrwałe i nie pozostawiają trwałych śladów – zupełnie inaczej niż przy zatruciach grzybami z toksynami cyklopeptydowymi, jak na przykład muchomor sromotnikowy. Skuteczna profilaktyka zatruć grzybami to najlepszy sposób, by uniknąć wszelkich negatywnych konsekwencji zdrowotnych. To po prostu fundament bezpiecznego grzybobrania.
Najważniejszy element profilaktyki to dobra edukacja grzybiarska i rozwaga podczas każdej wyprawy do lasu. Nigdy nie zbieraj grzybów, których nie jesteś pewien, nawet jeśli wydają się podobne do jadalnych gatunków. Zasada „jeśli masz wątpliwości, zostaw go w lesie” to tutaj złota reguła. Warto też skorzystać z usług doświadczonych grzyboznawców czy klasyfikatorów grzybów, którzy często działają przy sanepidach. To szczególnie ważne, jeśli zbierasz grzyby dla dzieci czy osób starszych. Pamiętaj, nawet doświadczeni grzybiarze mogą popełnić błąd, więc ostrożność jest zawsze wskazana, a wiedza o grzybach jadalnych i trujących po prostu niezbędna.
Jedzenie grzybów z niepewnych źródeł, kupowanie ich od niesprawdzonych sprzedawców na targach czy zbieranie w skażonych miejscach – na przykład blisko dróg czy fabryk – to też czynniki, które zwiększają ryzyko zatrucia. Bezpieczne grzybobranie to nie tylko rozpoznawanie trujących grzybów, ale też odpowiedzialność za to, co trafia na Twój stół. Sezon na grzyby w polskich lasach to czas obfitości, ale tylko świadome i bezpieczne podejście do zbierania i przygotowywania grzybów gwarantuje Ci pełne bezpieczeństwo i radość z ich jedzenia.
FAQ
Czy „grzyb szatan” zawsze sinieje po przekrojeniu?
Tak, miąższ „grzyba szatana”, czyli borowika szatańskiego, po przekrojeniu lub uszkodzeniu bardzo szybko sinieje, robiąc się niebieskawo-zielonkawy. To jedna z najbardziej charakterystycznych i niezawodnych cech, która pozwoli Ci odróżnić go od borowika szlachetnego, który nie zmienia barwy po uszkodzeniu. Pamiętaj jednak, że intensywność i szybkość sinienia mogą się różnić w zależności od wieku owocnika i warunków środowiskowych, dlatego zawsze warto patrzeć na cały zestaw cech, w tym na zdjęcia „grzyba szatana” w atlasie.
Gdzie w Polsce najczęściej występuje „grzyb szatan”?
„Grzyb szatan” lubi ciepłe lasy liściaste, zwłaszcza te z dębami, bukami i grabami, rosnące na glebach wapiennych. W Polsce najczęściej spotkasz go w południowych regionach kraju, gdzie panują dla niego korzystniejsze warunki klimatyczne i glebowe. Chociaż jest mniej pospolity niż borowik szlachetny, jego obecność jest odnotowywana, co wymaga od grzybiarzy szczególnej ostrożności w tych rejonach podczas sezonu na grzyby i świadomości, gdzie rośnie „grzyb szatan”.
Jakie są pierwsze kroki po spożyciu podejrzanego grzyba?
Pierwsze kroki po zjedzeniu podejrzanego grzyba, zwłaszcza takiego jak „grzyb szatan”, to natychmiastowe wezwanie pogotowia ratunkowego (numer 112 lub 999). Zachowaj też wszelkie resztki grzybów, które zostały zjedzone lub zebrane, a także wymiociny, bo pomogą one toksykologom zidentyfikować gatunek grzyba. Nie próbuj leczyć się na własną rękę ani czekać na rozwój objawów, ponieważ szybka interwencja medyczna jest bardzo ważna dla zdrowia i życia poszkodowanego, a leczenie zatrucia grzybami jest konieczne w szpitalu.
Czy „grzyb szatan” jest śmiertelnie trujący?
„Grzyb szatan”, czyli borowik szatański, jest grzybem trującym, ale jego toksyny zazwyczaj nie są śmiertelne dla dorosłych, w przeciwieństwie do muchomora sromotnikowego. Powoduje on bardzo silne i gwałtowne objawy żołądkowo-jelitowe, takie jak nudności, wymioty, biegunka i bóle brzucha, które mogą prowadzić do sporego odwodnienia i osłabienia. Chociaż rzadko kończy się śmiercią, zatrucie jest niesamowicie męczące i wymaga natychmiastowej pomocy medycznej, szczególnie u dzieci, osób starszych czy osłabionych, dla których odwodnienie stanowi poważne zagrożenie i może prowadzić do poważnych skutków zatrucia „grzybem szatanem”.
